دێگا وه‌که هونه‌رمه‌ندێ…هه‌سپ و ژیانێ، ئاشقێ سه‌ما بالێ تێ ناسکرن. دێگا ل پاریس ژ دایک بوویه، ژ بنه‌ماله‌کا دوله‌مه‌نده، وی خواندنا خوه یا هونه‌ری ل ئه‌کاده‌میا پاریس خواندییه لبه‌ر ده‌ستێ هونه‌رمه‌ندێ ناڤدار “ئه‌نگر”، هونه‌رێ ماموستایێ وی لسه‌ر دێگای خوه‌دی باندور بو. هونه‌رێ وی یێ ده‌ستپێکێ سه‌روچاڤێن مالباتێ و دیروکی بوون، لێ پشتی لژێر باندورا ماموستایێ خوه رزگار بوی، وی ده‌ست ب شێوه‌کی تایبه‌ت یێ شکلێ خاپاندنێ کر. ئه‌وژی باندورا هونه‌رمه‌ندێن سروشتی یێن وه‌که (مانیه و ویسلر) و باندورا وێنێن فوتوگرافی بوو. هه‌روه‌سا باندورا هونه‌رێ کلاسیکێ ئیتالی لسه‌ر وی هه‌بوو، ژبه‌ر وێژی د گه‌نجینی یا خوه‌دا چه‌ند جاران سه‌ره‌دانا ئیتالیا کر.
دێگا خوه‌دی په‌یوه‌ندیه‌کا بباوه‌ری بو دگه‌ل مانیه و کومه‌ڵا وان هونه‌مه‌ندێن به‌ر ب خاندنگه‌ها سروشتیان(ئیمپرسیونیزمی) دچوون، یێن ناڤێ خوه ژ تابلویێ مانیه (سروشت) هه‌لاتنا روژێ وه‌رگرتی. هه‌روه‌سا وی په‌یوه‌ندی دگه‌ل ” رینوار، سیزان، مونیه، سیسلی و بیسارو” هه‌بوو. پشتی دێگا سه‌ره‌دانا (نیوئورلیانز) یا ئه‌مریکی کری، کو ژبو سه‌ره‌دانا مروڤێن خوه چو بو و ماوه‌کێ درێژ لوێرێ ما (1872- 1873)، لێ وی لڤێرێ بته‌نێ چه‌ند تابلو ره‌سم کرن، ئه‌ڤ تابلویه و ئه‌وێن پشتی ڤه‌گه‌را خوه یا پاریسێ ره‌سم کرین د پێکهاته‌کا به‌ر ب بابه‌تێن هاوچه‌رخ د چوو، پشتی چوار سالان ئه‌و ب چه‌ند تابلویێن خوه د گه‌ل کومه‌ڵا سروشتیان به‌شداری پێشانگه‌هان بوو. لێ دێگا پێچه‌وانه‌ی هند هونه‌رمه‌ندێن سروشتی بوو، ژ به‌ر کو ئه‌و د ژیانه‌کا خوش و ده‌وله‌مه‌ند دا دژیا پێویستیا وی بوێ نه بوو کو ئه‌و بیرکرنێ د فروتنا تابلویێن خوه‌دا بکه‌ت، یان تابلویێن بازرگانی ره‌سم بکه‌ت و دگه‌ل بازاری بگونجن و ژ هونه‌ری دویر بکه‌ڤیت، پشتی کو ئه‌و راهاتی دگه‌ل سروشتیان کو هند دیمه‌نێن ئاهه‌نگێن ستران و ره‌قس و سه‌روچاڤێن ژنێن سترانبێژ و ئاماده‌بویان رسم بکه‌ت، د وان جهاندا یێن کو، چاڤپێکه‌فتنێن ڤه‌کری و سه‌ره‌دانێن تایبه‌ت تێدا تێن کرن، دڤی ده‌می دا بابه‌تێن نڤێسینێن په‌رتوکێن ” ئه‌میل زولا و موباسان” و جیهانا کورته چیروک و رومانێن ب هند دیمه‌نێن ژیانا روژانیێن پاریس و ده‌ردورا پاریس دیار بوون، لێ ڤان جورێن دیمه‌نا پێویستی ب هێزه‌کا هونه‌ری و شیانێن هه‌لبژارتنه‌کا باش هه‌یه و زیره‌کی و ژیریا تایبه‌ت د هونه‌ری دا و ره‌سمکرنا لڤینا ، ئه‌ف دیاردا بالکێش بته‌نێ لبا دێگا په‌یدا بوو. کومه‌لا تابلویێن وی یێن لسه‌ر سه‌ماکه‌رێن بالێ و سه‌رشوشتنێ و سوارێن هه‌سپا و غاردانێ، کو وه‌که ده‌ستپێکا ره‌سمکرنا سه‌ماکه‌رێن ژن د سالا 1873 دا بوو، پشتی ژ ئه‌مه‌ریکا ڤه‌گه‌رایه پاریس، لێ دیسان وی گه‌له‌ک خوه فرهه نه‌کر ژ به‌ر کو ئه‌و لژێر باندورا هونه‌رمه‌ندێن سروشتییان دا مابوو یێن وه‌که ئه‌دوار مانیه(1882 – 1883)، لێ باندوره‌کا مه‌زن لسه‌ر تابلویێن “تولوز لوتریک” کر. هێدی هێدی هه‌ڤالێن دێگا یێن که‌ڤن خوه ژێ دورکر، ژ به‌ر کو وان دێگا ب هونه‌رمه‌ندێ ( ژیانا شه‌ڤێ) بناڤ دکر. ژ کارێن وی یێن هه‌مه‌جور ، ژ تابلویێن رونی(زه‌یتی)، بو ره‌نگێن پاستیل تاکو ره‌ها بووی کو د جهه‌کی تایبه‌ت دا کاربکه‌ت، به‌ر ب په‌یکه‌رێن برونزی چوو، دگه‌ل ڤێ یه‌کێ دێگا شیا بازدانێ دگه‌ل ده‌می بکه‌ت و وێنه‌کرنا باروڤێن هونه‌رێ چاخێ بیستێ، رزگاربوون ژ چافلێکرنێ و ژ پاشه‌روژێ، هه‌روه‌سا رزگاربوون ژ ره‌فێن نووده‌میێ و ژ پیکاسوی بخوه ژی. لسه‌ر ڤێ ژی ئوگوست رینوار دبێژیت:” ئه‌گه‌ر دێگا د ژیێ خوه‌یێ پێنجی سالی دا مربا، دا وه‌که هونه‌رمه‌نده‌کی مه‌زن هێته ناسکرن، لێ پشتی بوویه پێنجی سالی دێگایه‌کی راسته‌قینه دیار بوو.”
دکارێن وی یێن سه‌ماکه‌ر دا که‌چێن جوان مینا به‌لاتینکا دیاردبن، دێگا د گه‌نجینیا خوه‌دا دگه‌ل که‌یف و خوشیێ دا بوو، لێ کارێن وی یێن داویێ شێوه‌کی خه‌مگینی پێڤه دیار بوو، به‌ر ب گرنگی پێدانا بابه‌تێن ژنێن سه‌رشویێ و ژنێن پرچا خوه شه‌دکه‌ن و سه‌ماکه‌رێن بالێ بکراسێن کورت د ره‌نگێن ژێک جودا دا وه‌که” زه‌ر، سه‌وز و شین” ، هند جاران کچ بدوو ره‌نگان دیار دبن کو ره‌نگێ خاکی و په‌مه‌یی، ئه‌ڤ ژی گرنگیا لهه‌ڤهاتن و که‌یفێ دژیانێ دا و پێکڤه‌ژیانێ دده‌ت، دیاردا هه‌ڤرکی و دژبه‌ریێ، دناڤبه‌را داخوازی و ریالیته‌یێ دا، دناڤبه‌را خه‌ون و راستیا تاڵ دا. کومه‌ڵا زنجیره کارێن وی یێن موزیکێ لسه‌ر تێلێن خه‌مگینیێ دژه‌نن، دێگا به‌رسڤا ڤان هه‌موو پرسان دا، د وان پسیارێن لسه‌ر ڤان جوداهیێن ئاشکرا، دناڤبه‌را ره‌نگێن گه‌نجاتیێ و ره‌نگێن پیریێ دکارێن وی دا دئاشکرانه و دبێژیت” ئه‌ڤه ئاژاوه‌یا ره‌نگانه”.[1]
بزاڤا کاریگه‌ریێ لسه‌ر دێگا
نوسه، ادغار ديغا…فنان الخيول والنساء http://www.monteda.arahman.net من موقع [1]
Fehmî Balayî 
Leave a comment